مالکیت معنوی چیست و چه قوانینی در این زمینه وضع شده است؟

امروزه یکی از موضوعاتی که در جهان بسیار مورد توجه قرار گرفته است موضوع مالکیت معنوی است. امری که سبب می شود تا از حقوق آثار و اختراعات افراد خلاق حمایت گردد و از تضییع حقوق آنان جلوگیری شود. در ادامه به جزئیات بیشتر در این زمینه خواهیم پرداخت.

مالکیت معنوی چیست؟

به طور کلی مالکیت معنوی (Intellectual Property) تراوشات ذهنی و ابتکارات انسان می باشد که علاوه بر جنبه معنوی آن دارای ارزش اقتصادی نیز می باشد. به همین خاطر هم در حقوق ملی کشورها و هم در حقوق بین الملل اقداماتی جهت حمایت از آن پیش بینی شده است. در ایران نیز قانون گذاری در مورد مالکیت فکری و معنوی سابقه‌ای طولانی داشته و لایحه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهده ی همکاری ثبت اختراع (PCT) درشهریور ۱۳۸۴ هیئت دولت به تصویب رسیده است.

جهت درک بهتر این موضوع می توان مثال زیر را مورد بررسی قرار داد؛ به عنوان مثال شخصی کتابی را تالیف می نماید، این کتاب علاوه بر حق مالی که برای مولف به وجود می آورد جنبه معنوی نیز دارد که ممکن است برای او بسیار با ارزش تر از جنبه مادی اثر باشد. به همین خاطر ارزش مادی و معنوی مالکیت های معنوی، هم در حقوق ملی کشورها و هم در حقوق بین الملل، پیش بینی ها و اقداماتی جهت حمایت از آن صورت گرفته و سازمانی با نام سازمان جهانی مالکیت فکری (World Intellectual Property Organization ) موسوم به (wipp) تاسیس گردید و در آن معاهده های گوناگونی در جهت حمایت از آثار ادبی و هنری و مالکیت صنعتی منعقد گشت.

از سوی دیگر، قانون برای افرادی که هر گونه فعالیت فکری و ذهنی در زمینه ‌های مختلف هنری، صنعتی، علمی و ادبی داشته باشد، حقوقی را در جهت حمایت از آنان در نظر می‌گیرد که به آن حقوق مالکیت فکری گفته می‌شود. با به کارگیری قوانین حمایتی در این زمینه مبتکران، افراد صاحب نظر و صاحب ایده تشویق شده و بستری مناسب جهت پیشبرد این افکار خلاقانه به وجود آمده و استفاده بهینه از این افکار و ایده ‌ها می‌تواند به تجارت رونق بخشد.

با توجه به آنچه که گفته شد می توان مالکیت معنوی را به دو دسته مالکیت صنعتی و مالکیت ادبی و هنری تقسیم نمود که در ادامه به هر یک خواهیم پرداخت.

مالکیت صنعتی چیست؟

مالکیت صنعتی شاخه ای از حقوق تجارت است که حقوق غیر مادی ناشی از علایم مشخص کننده مانند علایم تجاری یا صنعتی و یا خدماتی، اسم تجاری، سمبل یا علامت و مشخصات منشاء کالا را مورد مطالعه قرار داده و به حقوق حاصل از خلاقیت و نوآوری از قبیل ورقه های اختراع، گواهی اشیاء مصرفی و بالاخره به اشکال، ترسیمات و مسایل راجع به رقابت نامشروع و سوء استفاده از حقوق مالکیت صنعتی می پردازد.

امروزه مالکیت صنعتی، چه در حقوق داخلی و چه در سطح بین المللی، به علت الزامات بازرگانی بین المللی و روابط اقتصادی کشورها با یکدیگر، مورد حمایت جدی قرار گرفته و به افراد خلاق این امکان را می دهد تا به طور انحصاری از علامت یا اختراع خود استفاده کند و فرد متجاوز به حقوق خود را از طریق حقوقی یا جزایی تحت تعقیب قانونی قرار دهد.

از جمله موضوعاتی که در حوزه مالکیت صنعتی قرار می گیرد می توان به موارد زیر اشاره کرد:

اسم تجاری: در بیشتر مواقع تجار برای معرفی بنگاه یا شرکت خود یک اسم تجاری انتخاب می کنند که به اعتبار این اسم تجاری معامله صورت می گیرد. سایر اشخاص حق استفاده از این اسم تجاری را در شرکت ها و محصولات خود ندارند حتی اگر آن اسم با نام خانوادگی اش یکی باشد.

علائم تجاری: هر علامتی اعم از نقش، تصویر، رقم، حروف و … که برای امتیاز و تشخیص یک محصول مورد استفاده قرار می گیرد علامت تجاری نام دارد. برای ثبت علامت تجاری باید اظهارنامه ای به اداره ثبت شرکت ها و مالکیت صنعتی تسلیم گردد. این ثبت از سوی اشخاص ذینفع مذکور در ماده قانون ثبت علائم تجاری قابل اعتراض می باشد. مدت اعتبار ثبت 10 سال از تاریخ تسلیم اظهارنامه می باشد. علامت تجاری قابل نقل و انتقال است و این انتقال تنها پس از ثبت در مقابل اشخاص ثالث معتبر می باشد.

ورقه اختراع (حق اختراع): حق اختراع عبارت است از حق انحصاری که مخترع برای مدتی محدودی برای استفاده انحصاری از اختراع خود دارد و ورقه اختراع نیز سند این حق می باشد. در حقیقت، این گواهینامه نوعی سند است که اداره مالکیت صنعتی برای حمایت از اختراع صادر می کند و دارنده آن می تواند از حقوق انحصاری بهره مند شود. برای استفاده از این حق بهره برداری انحصاری، اختراع باید مطابق مقررات به ثبت برسد.

به طور کلی می توان گفت هر اختراعی ۲ حق را برای مخترع به وجود می آورد: یکی حق اخلاقی که همیشه باقی می ماند و دیگری حق مادی آن که محدود است و در قانون بر حسب تقاضای مخترع ۵ ، ۱۰ ، ۱۵ یا ۲۰ سال می باشد.

مالکیت ادبی و هنری چیست؟

حقوق مالکیت ادبی و هنری در مالکیت معنوی عبارت است از مجموعه حقوقی که قانون برای پدید آورنده نسبت به اثر او می شناسد و بهره برداری انحصاری از اثر را برای مدت محدودی برای پدید آورنده و پس از مرگ او برای وراثش ایجاد می نماید. جهت به دست آوردن این حقوق، اثر باید نخستین بار در ایران چاپ، پخش، نشر یا اجرا شده و قبلاَ در هیچ کشوری چاپ، نشر، پخش و اجرا نشده باشد.

چه قوانینی در زمینه حقوق مالکیت فکری و معنوی وضع شده است؟

اصولا افرادی که صاحب آثار فکری و ذهنی هستند با دغدغه هایی در زمینه مالکیت معنوی مواجه می‌شوند که یکی از بارزترین آنها، میزان و نوع حمایت کشور از آثار آن ‌هاست. از این روی، بسیاری از کشورها در جهان از جمله ایران به این دغدغه صاحبان اثر اهمیت می‌دهند و با وضع قوانینی سعی بر دفاع از حقوق آن ‌ها دارند. چرا که با تکیه بر این قوانین می توان از تضییع حقوق این افراد از طریق تقلب، استفاده بدون مجوز از آثار فکری و هر گونه اقدامات غیر قانونی در این زمینه جلوگیری کرد.

قوانین حمایتی در زمینه مالکیت معنوی و فکری در سطح کشور و بین المللی به شرح ذیل می باشند:

قوانین داخلی

• قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان
• قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه‌ای
• قانون ثبت اختراعات‌، طرح‌های صنعتی ‌و علایم تجاری
• قانون جرایم رایانه‌ای
• قانون تجارت الکترونیکی
• قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات
• قانون اصلاح ماده (۱۲) قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸
• مقررات و ضوابط شبکه‌های اطلاع رسانی رایانه‌ای
• لایحه قانونی تشکیل شورای‌عالی انفورماتیک کشور
• قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی
• قانون وظایف و اختیارات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات
• قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهده همکاری در ثبت اختراعات

آیین‌نامه ‌ها

آیین نامه اجرایی ماده ۲۱ قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان
آیین‌نامه اجرایی مواد (۲) و (۱۷) قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای
آیین‌نامه اجرایی قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری (اصلاحی ۱۳۹۲.۸.۱۱)
فهرست مصادیق محتوای مجرمانه موضوع ماده ۲۱ قانون جرایم رایانه‌ای
آیین‌نامه اجرایی ماده (۳۲) قانون تجارت الکترونیکی (گواهی الکترونیکی)
آیین‌نامه‌ اجرایی‌ ماده‌ (۴۸) قانون‌ تجارت‌ الکترونیکی
آیین نامه اجرایی قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات
آیین‌نامه ساماندهی فعالیت پایگاه‌های اطلاع رسانی (سایت‌های) اینترنتی ایرانی
آیین‌نامه ساماندهی و توسعه رسانه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی دیجیتال
آئین‌نامه نحوه اجرای فعالیت‌های مشخص به‌منظور گسترش کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور

منبع: عدل ایران