شیوه صحیح انتقال تعهد قراردادی در نظام حقوقی ایران

قراردادها در صورتی تحقق پیدا می‌کنند که دو یا چند شخص در خصوص امضا و ایجاد آن‌ها با یکدیگر به توافق رسیده باشند. به عبارت دیگر می‌توان گفت که شرط ایجاد و تحقق قرارداد، توافق میان دو یا چند شخص است. امضای قرارداد باعث ایجاد حقوق و تکالیفی برای هر یک از طرفین آن می‌شود. در اصطلاح حقوقی به تعهداتی که به واسطه امضای قرارداد و توافق میان طرفین آن مشخص شده است، تعهدات قراردادی می‌گویند. در برخی از موارد، حقوق و تعهدات یکی از طرفین قرارداد می‌تواند به شخص ثالث انتقال پیدا کند. بنابراین می‌توان گفت، انتقال تعهد قراردادی در صورتی موضوعیت پیدا می‌کند که حقوق و تعهدات قراردادی یکی از طرفین به شخص ثالث انتقال پیدا کرده باشد.

به زبان ساده‌تر می‌توان گفت که موقعیت قراردادی یکی از طرفین می‌تواند به شخص ثالث منتقل شود. در واقع انتقال موقعیت قراردادی یکی از طرفین باعث انتقال حقوق و تعهدات او به شخص ثالث خواهد شد.

قانونگذار در قانون مدنی شرایط و آثار خاصی را برای انتقال تعهدات ناشی از قرارداد در نظر گرفته است که در ادامه این نوشته به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.

انتقال تعهد قراردادی به چه معنا است؟

همانگونه که گفتیم، قراردادها به واسطه توافق میان دو یا چند شخص تحقق پیدا می‌کنند. امضای قرارداد باعث ایجاد یک رابطه حقوقی میان طرفین آن می‌شود. انتقال تعهدات قراردادی به این معنا است که یکی از طرفین قرارداد، موقعیت قراردادی خود را به شخص ثالثی منتقل کند. به عبارت دیگر می‌توان گفت در انتقال تعهد قراردادی ، یکی از طرفین از رابطه حقوقی که به واسطه امضای قرارداد ایجاد شده است، کنار می‌رود و شخص دیگری جایگزین و قائم مقام او می‌شود. انتقال تعهدات، باعث انتقال تعهدات و حقوق ناشی از قرارداد به شخص ثالث خواهد شد.

بررسی تعریف قانونی این اقدام

قانونگذار، انتقال حقوق و تعهدات ناشی از عقود معین و غیر معین را در قانون مدنی تعریف نکرده است. با این حال در مواد مختلف این قانون، مصادیق و موارد متعدد انتقال قرارداد مشاهده می‌شود. بنابراین یکی از طرفین عقد می‌تواند شخص ثالثی را قائم مقام خود کند و وضع حقوق خود، اعم از حقوق و تعهدات ناشی از عقود معین و غیر معین را به او انتقال بدهد. در این حالت، انتقال گیرنده در واقع، جانشین طرف قرارداد (انتقال دهنده) می‌شود و تمام حقوق و تعهدات عقود معین و غیر معین نیز به او سرایت می‌کند.

به صورت کلی می‌توان گفت که انتقال تعهدات قرارداد ، یک نهاد حقوقی خاص و دارای ضوابط و شرایط خاص قانونی است. در تعریف انتقال تعهدات قرارداد می‌توان گفت: «یک عمل حقوقی است که به موجب آن موقعیت قراردادی یکی از طرفین قرارداد با تمام حقوق و تعهدات به شخص ثالث منتقل می‌شود».

اسباب انتقال تعهد قراردادی چیست؟

متعهد به شخصی می‌گویند که در اثر امضای عقود معین و غیر معین متعهد به انجام وظایف و تکالیفی شده باشد. منظور از متعهد له نیز شخصی است که تعهدات عقود معین و غیر معین به نفع او اجرا می‌شود. تعهدات ناشی از عقود معین و غیر معین به واسطه توافق میان متعهد و متعهد له ایجاد خواهند شد. باید بگوییم که تعهدات قراردادی متعهد می‌توانند به صورت قهری یا ارادی به اشخاص ثالث منتقل شوند. انتقال تعهد قراردادی در صورتی ارادی است که توافق نامه‌ای میان متعهد و انتقال گیرنده تنظیم شده باشد.

از سوی دیگر در برخی موارد، انتقال تعهد به صورت قهری و غیر ارادی انجام می‌شود. یعنی تعهدات متعهد به حکم قانون و بدون دخالت اراده و رضایت شخص ثالث به او انتقال پیدا می‌کند. به عبارت دیگر در انتقال قهری و غیر ارادی تعهد بدون آنکه رضایت و اراده متعهد و شخص ثالث در این نقل و انتقال تاثیری داشته باشد، تمام حقوق و تکالیف قراردادی متعهد به شخص ثالث منتقل می‌شود. برای مثال، تعهدات قراردادی متوفی به صورت قهری و بدون دخالت اراده و رضایت وارث به آن‌ها انتقال پیدا می‌کند. در ادامه، شرایط انتقال تعهدات قراردادی به متعهد را بررسی می‌کنیم.

انتقال تعهد قراردادی به واسطه تنظیم چه قراردادی میسر خواهد شد؟

انتقال تعهد قراردادی می‌تواند در قالب تنظیم و امضای یک عقد نامعین و براساس ماده 10 قانون مدنی تنظیم و امضا شود. در این حالت، شرایط تنظیم و اجرای قرارداد نامعینی که برای انتقال حقوق و تعهدات قراردادی به شخص ثالث تنظیم شده است، به واسطه توافق میان انتقال دهنده و انتقال گیرنده مشخص می‌شود.

عقد ضمانت و عقد حواله نیز از دیگر قراردادهایی هستند که انتقال تعهد قراردادی به اشخاص ثالث را امکان پذیر می‌کنند. در اصطلاح حقوق مدنی گفته می‌شود که عقد ضمان و عقد حواله از عقود معین هستند زیرا قانونگذار، شرایط تنظیم و اجرای این عقود را مشخص کرده است. بنابراین، عقد ضمان و عقد حواله‌ای که به منظور انتقال تعهدات به شخص ثالث تنظیم شده در صورتی معتبر است که از قواعد و شرایط آمره قانون مدنی تبعیت کند.

در ادامه، نحوه انتقال ارادی تعهدات قراردادی را در قالب هر یک از عقود معین و نامعین بررسی می‌کنیم.

انتقال ارادی تعهدات قراردادی با استناد به ماده ۱۰ قانون مدنی

اصل آزادی قراردادها به اشخاص اجازه می‌دهد در خصوص موضوعات مختلفی که مخالف با شرع ، قانون، نظم عمومی جامعه و اخلاق حسنه نباشند با یکدیگر توافق کنند. قانونگذار ماده 10 قانون مدنی را به پذیرش این اصل اختصاص داده است. در اصطلاح حقوقی به توافق نامه‌هایی که براساس ماده 10 قانون مدنی و اصل آزادی قراردادها تنظیم می‌شوند، عقد نامعین می‌گویند. شرایط تنظیم و اجرای قراردادهای نامعین که براساس ماده 10 قانون مدنی و اصل آزادی قراردادها تنظیم می‌شوند به واسطه توافق میان طرفین آن‌ها مشخص خواهد شد. انتقال دادن حقوق و تعهدات ناشی از قرارداد به شخص ثالث نیز یک موضوع قانونی و مشروع است که مخالفتی با نظم عمومی جامعه و اخلاق حسنه ندارد و به واسطه تنظیم و امضای عقود نامعین امکان پذیر می‌شود.

انتقال ارادی تعهدات قراردادی به واسطه عقد ضمان

عقد ضمان یکی از عقود معین به حساب می‌آید زیرا شرایط تنظیم و اجرای آن در قانون مدنی مشخص شده است. عقد ضمان از سه رکن زیر تشکیل می‌شود:

1. ضامن: ضامن به شخصی گفته می‌شود که متعهد به پرداخت بدهی‌های شخص دیگری شده است؛
2. مضمون له: مضمون له یا بستانکار به شخصی می‌گویند که از مضمون عنه طلبکار است؛
3. مضمون عنه: مضمون عنه یا بدهکار نیز شخصی است که به مضمون له بدهی دارد.

عقد ضمان به واسطه توافق میان ضامن و مضمون له تحقق پیدا می‌کند. ضامن به واسطه امضای عقد ضمان متعهد می‌شود که بدهی‌های مضمون عنه را پرداخت کند. عقد ضمان در صورتی باعث انتقال ارادی تعهد قراردادی می‌شود که مضمون عنه در اثر امضای قرارداد به مضمون له بدهکار شده باشد.

انتقال ارادی تعهدات قراردادی به واسطه عقد حواله

حواله یکی از عقود معین محسوب می‌شود زیرا شرایط تنظیم و اجرای این عقد در قانون مدنی مشخص شده است. اشخاص زیر در عقد حواله دخالت دارند:

1. محیل: منظور از محیل، شخصی است که به محتال بدهی دارد؛
2. محتال: محتال نیز به شخصی می‌گویند که از محیل طلبکار است؛
3. محال علیه: شخص ثالثی است که در برابر محتال متعهد می‌شود که بدهی‌های محیل را پرداخت کند.

عقد حواله به واسطه توافق میان محال علیه و محیل تحقق پیدا خواهد کرد. امضای عقد حواله باعث می‌شود که تعهد به پرداخت بدهی از ذمه محیل به ذمه محال علیه انتقال پیدا کند. لازم به ذکر است که عقد حواله در صورتی باعث انتقال ارادی تعهد قراردادی می‌شود که بدهی محیل ناشی از قرارداد میان او و محتال باشد.